Sosyal Ağlar Üzerinden Nasıl Manipüle Ediliyoruz?: Hesaplamalı Sosyal Bilimler ile Çevrimiçi Manipülasyonları Tespit Etmek

02/12/2025

Bilgi toplumunun bir üyesi olarak son günlerde hepimiz büyük bir bilgi bombardımanına ve veri kirliliğine maruz kalıyoruz. Çoğumuz bu veri “çöplüğünde” sağlıklı ve doğru bilgiyi yanlış ve manipülatif bilgiden ayırt etmekte zorlanıyoruz. Bilim burada da imdadımıza yetişiyor ve büyük veriyi analiz edebilmemizi ve bu analizlere göre stratejiler geliştirmemize olanak sağlıyor.

Sabancı Üniversitesi Mühendislik ve Doğa Bilimleri Fakültesi Bilgisayar Bilimi & Mühendisliği Programı’nda Öğretim Üyesi olarak görev yapmakta olan Dr. Onur Varol, VIRAL adını verdiği laboratuvarında hesaplamalı sosyal bilimler alanında yaptığı çalışmalarla, çevrimiçi verileri kullanarak toplumsal sorunları ele alıyor. Çevrimiçi davranışları analiz etmek için veri bilimi, makine öğrenmesi, karmaşık sistemler, ağ bilimi, veri madenciliği, Türkçe Doğal Dil İşleme gibi tekniklerden yararlanıyor. Burada geliştirdikleri araçlar ve mevcut teknolojileri kullanarak toplumsal faydası yüksek, etki alanı geniş araştırma projeleri yürütüyorlar.

ABD’de başarılı bir yükseköğretim

Lisans eğitimine İTÜ’de Elektronik Mühendisliği Bölümü’nde başlayan ve çift anadal olarak Fizik Mühendisliği Bölümü’nden de mezun olan Dr. Varol, bu dönemde hangi alanda uzmanlaşacağına karar verme sürecinde, mobil robotik, görüntü işleme, EEG ile robot kontrolü çalışmalarına ağırlık verdi. Koç Üniversitesi Bilgisayar Bilimi ve Mühendislik Bölümü’nde tamamladığı yüksek lisansında karmaşık sistemler üzerine araştırma yaptı ve biyo-fizik alanında proteinlerin titreşimleri ve alosterik etkileri çalıştı. Doktorasını Enformatik alanında Indiana Üniversitesinde Filippo Menczer’in danışmanlığında tamamladı ve doktora tezinde makine öğrenmesi, veri madenciliği ve ağ analizi araçlarından yararlanarak sosyal medyadaki manipülasyon kampanyalarını ve sosyal botları işledi. Bu dönemde Botometer (BotOrNot) adını verdiği sosyal bot tanıma sistemini geliştirdi. 2015 yılında DARPA Bot Tespit Yarışması’nda dünya çapında ilk 3 sırada yer aldı. 2018 yılında Indiana Üniversitesi Seçkin Doktora Araştırma Ödülü’ne layık görüldü.

Sabancı Üniversitesi’nde katılmadan önce Northeastern Üniversitesi Ağ Bilimleri Araştırmaları Merkezi’nde doktora sonrası araştırmacı olarak çalıştı. Burada Albert-Laszlo Barabasi ile birlikte çevrimiçi performans ve başarının ölçümü konusunda ses getiren çalışmalar yaptı. Doktora ve sonrasındaki çalışmaları Nature Communications, Nature Human Behavior, Communications of the ACM gibi dergiler ve International Conference of Web and Social Media (ICWSM), gibi saygın konferanslarda yayınlandı.

Dr. Varol Bilim Akademisi tarafından 2022’de BAGEP Genç Bilim İnsanı Ödülü’ne layık görüldü. Aynı zamanda TÜBİTAK 2247-D Ulusal Genç Araştırmacılar Programı’na sunduğu proje ile de desteklendi.

Sosyal ağlarda manipülasyon ve sosyal botlar

Sosyal ağlarda takip ettiğimiz hesapların da bizler gibi gerçek insanlar olduğunu varsayarız. Oysa bazı hesapların sayıca fazla olması, sıklıkla içerik üretmesi farklı bir yapıda oldukları kuşkusunu yaratabilir. Dr. Varol bunların ardında davranışları otomasyon ile kontrol edilen hesaplar olduğunu ve bunlara sosyal botlar adı verildiğine dikkat çekiyor. Botları şöyle tanımlıyor: “Sosyal ağlarda alışılagelmiş kullanıcıların haricinde davranışları otomasyon ile kontrol edilen hesaplara sosyal botlar deniyor ve burada otomasyon faaliyetleri bu hesapları ayırt eden faktör.”
“Sık sık varlığından haberdar olduğumuz trol ile bot aynı şey mi?” sorumuzu Dr. Varol şöyle yanıtlıyor: “Bir amaç için motive edilmiş insan kontrolünde veya kısmen otomasyon kullanan trol hesaplar farklı. Bunların davranışları insan davranışlarıyla kısmen örtüşüyor. Oysa botların arkasında insan yok ve davranış örüntüleri farklı. Medya okur yazarlığı ile bu hesapları tespit etmek bir noktaya kadar mümkün, ancak sistematik olarak gerçeklesen bazı davranışların belirlenmesinde makine öğrenmesi yaklaşımları daha hızlı ve tutarlı sonuç üretiyor.”

Sosyal botlar nasıl tespit edilir?

Sıradan insanlar için, anormal örüntüleri tespit etmek özel araçlar ve yazılımlar kullanmadan oldukça zor. Sosyal bot tespiti için uzmanlar tarafından geliştirilen yazılımlardan yararlanılıyor. Bu konuda Dr. Varol tarafından geliştirilen Botometer sistemi bugün rüştünü ispat etmiş bir yazılım. Varol’a göre bu sistem şöyle çalışıyor: “Binlerce insan ve bot hesap örneğini inceleyerek farklı bot türlerinde gözlenen örüntüleri tanıyabiliyor ve bir hesaba ait profil bilgileri, arkadaşları, kullanılan dil ve mesajların zamanlaması gibi binin üzerinde sinyali analiz ediyor. Botometer sosyal ağlardaki bot hesap oranına ilişkin bir kestirim ortaya koyabiliyor; 2017 yılında gerçekleştirdiğimiz çalışmada bu oran %9 ve %15 arasındaydı. Platform üzerindeki bot miktarının ölçülmesi hala geçerliliğini koruyor ve 2023 yılında Elon Musk’ın Twitter’ı satın almasına giden süreçte geçmiş çalışmalarımız tekrar gündeme gelerek önemini ortaya koydu.”

Nasıl mücadele edeceğiz?

Konunun uzmanı ve birey olarak sosyal botlarla nasıl mücadele edeceğimiz konusunda Dr. Varol şu tespitlerde bulunuyor: “Bu noktada her zaman sormamız gereken soru gözlenen bir dezenformasyon faaliyetinden ‘gerçekten’ kim fayda sağlıyor? sorusu. Bu alanda da şüpheci bir yaklaşım ile eldeki verileri ele almak gerekir. Dezenformasyon ile mücadelede birey olarak en büyük sorumluluğumuz yanlış bilgiyi tanımak için ‘şüphe kaslarımızı geliştirmek’ olmalı. Ne yazık ki otomatik bilgi doğrulama konusunda makine öğrenmesi yaklaşımlarının kullanımı yeterli olgunluğa henüz erişmedi. Doğrulama kuruluşları işlerini büyük bir titizlik ve uzmanlık ile yapıyor olsa da bu raporları şüpheli gözle incelemek ve edinilen tecrübeyi bu analizleri de sorgulamak için kullanabilmeliyiz. Ancak bu sayede bilgi doğrulama kuruluşlarının da yetişemediği veya belirsizliğin çok yüksek olduğu koşullar altında dezenformasyona karşı kendimizi korumak mümkün olabilir.”

Seçim 2023 ve disiplinler arası çalışma örnekleri

VIRAL Lab’in yürüttüğü #Secim2023 projesinde siyasilere ait hesapları detaylı olarak incelediklerini belirten Dr. Varol, “2023 seçimleri için geliştirdiğimiz anomali takipçi tespit sistemi ile de farklı örüntüleri tespit ettik. Hesaplamalı sosyal bilimler yaklaşımlarını seçim döneminde gözlemlenebilecek dezenformasyon ve çevirimiçi manipülasyon faaliyetlerinin tespitinde kullandık ve başarılı sonuçlar elde ettik. Bu çalışmanın hayata geçmesinde bilgisayar bilimi ve siyaset biliminin birlikte çalışmasının önemi büyük.” diyor.
Dr. Varol hesaplamalı sosyal bilimler yaklaşımı ile disiplinlerarası işbirliği çerçevesinde başta siyaset bilimciler ve sosyal psikologlar olmak üzere disiplinlerarası çalışmalar yapacaklarına dair heyecanını ve VIRAL lab’ın bu konuda nasıl öncü olduğunu, Sabancı Üniversitesinin bu araştırma projelerini gerçekleştirmedeki önemli yerini vurguluyor.